robot de la enciclopedia para niños

Lenguas matlatzinca-tlahuica para niños

Enciclopedia para niños
Datos para niños
Lenguas matlatzinca-tlahuica
Región Área lingüística mesoamericana
Países Bandera de México México
Hablantes 1760 (2020)
Familia

Otomangueano (OM)
  OM occidental
    Otopameano

      Matlatzinca-Tlahuica
Subdivisiones Matlatzinca-Pirinda
Tlahuica-Oculteca
Matlatzinca languages.png

Las lenguas matlatzinca-tlahuica son un grupo de al menos tres idiomas o variantes de una misma lengua, habladas en el centro de México. En el pasado, una forma antigua de estas lenguas, llamada proto-matlatzinca-tlahuica, era muy común en grandes áreas del centro de México. Sin embargo, con el tiempo, fue reemplazada primero por el náhuatl y luego por el español. Hoy en día, solo quedan unos pocos cientos de personas que las hablan.

¿Dónde se hablan las lenguas matlatzinca-tlahuica?

Distribución geográfica y número de hablantes

Actualmente, el matlatzinca es hablado por varios cientos de personas en el pueblo de San Francisco Oxtotilpan. Por otro lado, el tlahuica es utilizado por unas pocas decenas de personas en San Juan Atzingo. Ambos pueblos se encuentran en el Estado de México.

A principios del siglo XX, el matlatzinca también se hablaba en Mexicaltzingo, en el Estado de México. La variante pirinda de esta lengua se hablaba en Charo, Michoacán.

¿Cómo se han estudiado estas lenguas?

Investigaciones y documentos históricos

Las lenguas matlatzincas han sido estudiadas a fondo hace relativamente poco tiempo. Sin embargo, existen dos libros muy antiguos del siglo XVII que describen su gramática. Uno es el Arte doctrional y modo general para aprender la lengua matlatzinca (1638) de Miguel de Guevara. El otro es el Arte de la lengua matlatzinca (1640) de Diego de Basalenque, que también incluye un vocabulario (diccionario) matlatzinca-español y español-matlatzinca (1642). Estos libros antiguos parecen describir la variante pirinda, que se hablaba en Michoacán.

En el siglo XX, el investigador Jacques Soustelle hizo una breve descripción de estas lenguas. También proporcionó datos sobre cuántas personas las hablaban en diferentes lugares. Más tarde, otros expertos como R. Escalante y M. Hernández hicieron descripciones más modernas del matlatzinca.

¿Cómo funcionan las lenguas matlatzinca-tlahuica?

La estructura de las palabras: Morfología

En estas lenguas, para formar palabras, se usan mucho los prefijos, que son pequeñas partes que se añaden al principio de una palabra. Por ejemplo, para indicar que algo está en singular, se usan prefijos como we- para personas:

  • wetowaa significa 'hijo' en matlatzinca de Oztotilpan.
  • wetošuwi significa 'hija' en matlatzinca de Oztotilpan.
  • wema significa 'hombre' en matlatzinca de Oztotilpan.
  • wešu significa 'mujer' en matlatzinca de Oztotilpan.
  • weču significa 'mujer' en tlahuica.

En los ejemplos anteriores, šu- o ču- son partes de la palabra que indican que es de género femenino. Para objetos o animales, se usa a menudo in- o ni- (o a veces ningún prefijo):

  • insini significa 'perro' en pirinda.
  • inšusini significa 'perra' en pirinda.
  • ninta significa 'ojo' en matlatzinca de Mexicaltzingo.
  • inx-äni o äni significa 'gallina' en matlatzinca de Oztotilpan.

Para formar el plural (cuando hay más de uno), el prefijo que se usa para todos los nombres es n-:

  • wema ('hombre') se convierte en nema ('hombres') en matlatzinca de Oztotilpan.
  • weču ('mujer') se convierte en nyeču ('mujeres') en tlahuica.

Palabras y sus significados: Comparación léxica

Aquí puedes ver una tabla con algunas palabras y cómo se dicen en las diferentes variantes de estas lenguas. Las vocales dobles indican que el sonido de la vocal es más largo. En el matlatzinca de Oztotilpan, el acento indica un tono de voz alto, mientras que la ausencia de acento indica un tono bajo.

Matlatiznca-
Pirinda
Matlatzinca
Mexicalzingo
Matlatzinca
Oztotilpan
Atzinca-
Tlahuica
proto-
matlazinca
'1' in-dah-wi in-da-wi nrá-wi *n mbla
'2' i-na-wu hi-no-wi te-nó-wi mno *-nó-wi
'3' in-yu-hu hi-šu ró-šu pʔyu *-yu/*-šu
'4' in-kuno-wi in-k'unu-wi ro-kunhó-wi gunho *kunhó
'5' in-kuthaa in-kʔuda ro-kutʔá kwitʔa *kwi-tʔa
'6' in-dah-to-wi in-da-tʔo-wi nra-tóo-wi mblâ-ndoho *ndáh-n
'7' inethowi ne-to-wi ne-tóowi ñe-ndo-ho *ñe-nto
'8' i-nekuno-wi i-nekʔuno-wi ne-nkunhó-wi mñe-gunho *ñe-kunhó
'9' i-murahta-dahata i-maratâ-ndaha muráta-nrátʔa mbla-tilatʔa
'10' in-daha-ta in-da-ra nrá-tʔa mbla-tʔa *ndá-tʔa
'cabeza' nu nu nigwi *nú(?)
'ojo' nta nta ta *n
'nariz' maši maši máši ñu-maš *máši
'boca' naa na ñu-pi *ná
'labio' šinĩ šína pšina *šíni
'piel' šipari šipáari šimbali *šĩpári
'pie' moo mo mo *mo
'sangre' čihyabi číhabí ĵihya *číhya
'lágrima' čih-ta škanuta(?) či-nda *či-n
'maíz' tatuy tarui táʔthuwí *datʔwi datʔuu
'maíz molido' čini čini(?) či ini
'nixtamal' nišaki níšáki ñušak(i) *níšáki
'tortilla' mewi mhéwi mẽ *mhéwi(?)
'chile' mii x-imi (i)mí mi *mí(?)
'tomate' rumpa čhúwampa nipa
'frijoles' inaši čhə načii i-
'sal' tʔuši thúši tʔ *tʔúši
'comer' tsitsi tsitsi sísí tsintsi *tsí[tsí]
'maguey' išumi inšuni šuni dloti *šuni
'flor' theni tini təni ndoyii *ntə-ni
'bosque' tsaa pín-sa(a) ñun-dzaa *tsaa
'perro' tsini síní tsi *tsíní
'caballo' paari pari(?) bahl(e)
'pavo' ñah-eni nax-ini əni tamʔi *ini
'campo' pi-hnomi noni pí-ʔnoni ñuñu *ʔnoni
'piedra' to (n)to ndo *nto
'sol' in-yahbi yabi (in)čutata tʔutata *yahbi
'luna' in-buee i-mbwii in-čunéné tʔunana *mbwi(?)
'estrella' tsee mán-seʔe tee *tse
'mes' mbwii mbwi(?) bwi *mbwi
'año' hiči kʔiĵi kʔii *kʔi
'agua' intawi intawi intáwi nda *ntá-wi
'montaña' ineetsi inhitsʔi inhəsi(?) pʔwötse *in-hitsʔi(?)
'casa' in-baani in-mani báʔni to *báʔni
'mercado' tetani tetani tyeta *tetani
'sembrar' tutuhmi tuni hoyari(?) tuhu *tu-
'noche' šuemi šuti šəni šu *šũi(?)
'frío' ki-tsee tse ku-sé tse *tsé
'calor' pahyabi páwi pahya *pá-

Galería de imágenes

Véase también

Kids robot.svg En inglés: Matlatzincan languages Facts for Kids

kids search engine
Lenguas matlatzinca-tlahuica para Niños. Enciclopedia Kiddle.